| بسم الله الرحمن الرحيم
از سايت مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر«عجل الله فرجه»
آيا حديث «خلفائى إثنا عشر»، بر وجود و حيات حضرت مهدى دلالت مى‌كند؟ | ||
| گروه مهدويت | ||
|
سؤال كننده: احسان
توصيخ سؤال:در منابع شيعه و اهل سنت رواياتى متعددى وارد شده است كه رسول خدا صلي الله عليه وآله فرمود: جانشينان من «دوازده نفر هستند». در ميان محدثان فريقين اين روايات به روايت «خلفائي إثنا عشر» عنوان گرفته و مشهور شده است.
سؤال اين است كه آيا اين روايت بر وجود امام زمان و زنده بودن آن حضرت دلالت مى‌كند يا نه؟
پاسخ:روايت «اثنى عشر» از جمله رواياتى است كه بر وجود يك نفر از ائمه اهل بيت عليهم السلام براى حفاظت و تداوم دين اسلام تا قيام قيامت، دلالت مى‌كند؛ از اين رو در عصر حاضر نيز بايد يك فردى از اهل بيت عليهم السلام وجود داشته باشد كه دين به سبب وجود او استوار باقى بماند و از بين نرود.
ما در اين مقاله به صورت مختصر اين مطلب را از ديدگاه علماى شيعه و سنى با تكيه بر منابع معتبر اهل سنت، بررسى خواهيم كرد.
متن روايت با تعابير مختلفاين روايت در منابع اهل سنت با تعبير هاى متعددى نقل شده است:
1. تعبير «اثنا عشر خليفه»در صحيح مسلم اين روايت كه تعبير فوق را دارد، از طرق متعدد نقل شده است:
حدثنا قُتَيْبَةُ بن سَعِيدٍ حدثنا جَرِيرٌ عن حُصَيْنٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: سمعت النبي صلى الله عليه وسلم يقول وحدثنا رِفَاعَةُ بن الْهَيْثَمِ الْوَاسِطِيُّ واللفظ له حدثنا خَالِدٌ يَعْنِي بن عبد اللَّهِ الطَّحَّانَ عن حُصَيْنٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: دَخَلْتُ مع أبي على النبي صلى الله عليه وسلم فَسَمِعْتُهُ يقول: إِنَّ هذا الْأَمْرَ لَا يَنْقَضِي حتى يَمْضِيَ فِيهِمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً. قال: ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلَامٍ خَفِيَ عَلَيَّ قال: فقلت لِأَبِي: ما قال؟ قال: كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر بن سمره مى‌گويد: همراه پدرم بر رسول خدا (ص) وارد شديم، شنيديم كه حضرت مى‌فرمود: امر خلافت اسلامى به پايان نخواهد رسيد مگر اين كه دوازده جانشين در ميان آنها حكومت كند. سپس كلامى را فرمود كه برايم معلوم نشد، به پدرم گفتم: حضرت چه فرمود؟ پدرم گفت: حضرت فرمود: تمام اين دوازده خليفه از قريش هستند.
النيسابوري القشيري، ابوالحسين مسلم بن الحجاج (متوفاى261هـ)، صحيح مسلم، ج3، ص1452، ح1821، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت.
و مسلم در روايت ديگر نقل مى‌كند:
حدثنا قُتَيْبَةُ بن سَعِيدٍ وأبو بَكْرِ بن أبي شَيْبَةَ قالا حدثنا حَاتِمٌ وهو بن إسماعيل عن الْمُهَاجِرِ بن مِسْمَارٍ عن عَامِرِ بن سَعْدِ بن أبي وَقَّاصٍ قال كَتَبْتُ إلى جَابِرِ بن سَمُرَةَ مع غُلَامِي نَافِعٍ أَنْ أَخْبِرْنِي بِشَيْءٍ سَمِعْتَهُ من رسول اللَّهِ صلي الله عليه وآله قال فَكَتَبَ إلي سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلي الله عليه وآله يوم جُمُعَةٍ عَشِيَّةَ رُجِمَ الْأَسْلَمِيُّ يقول: لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِمًا حتى تَقُومَ السَّاعَةُ أو يَكُونَ عَلَيْكُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كلهم من قُرَيْشٍ.
عامر بن سعد بن ابى وقاص مى‌گويد: من همراه غلامم به جابر بن سمره نوشتيم تا چيزى را كه از رسول خدا(ص) شنيده براى ما بنويسد، جابر برايم نوشت، روزجمعه شامگاهى كه اسلمى سنگسار شده بود از رسول خدا شنيد كه فرمود: همواره دين پا برجاست تا آن كه قيامت برپا شود و دوازده خليفه براى شما باشد كه همه آنان از قريش هستند.
النيسابوري القشيري، ابوالحسين مسلم بن الحجاج (متوفاى261هـ)، صحيح مسلم، ج3، ص1453، ح1822، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت.
جهت رعايت اختصار، روايت هاى بعدى را كه صفحه 1452، آمده با حدف سند آنها، ذيلاً بيان مى‌كنيم:
... يقول لَا يَزَالُ الْإِسْلَامُ عَزِيزًا إلى اثنى عَشَرَ خَلِيفَةً.
رسول خدا فرمود: اسلام همواره عزيز است تا دوازده خليفه بر شما حكومت كند.
... لَا يَزَالُ هذا الْأَمْرُ عَزِيزًا إلى اثنى عَشَرَ خَلِيفَةً.
پوسته اين امر عزيز است تا دوازده خليفه بر مردم حكومت كند.
... لَا يَزَالُ هذا الدِّينُ عَزِيزًا مَنِيعًا إلى اثنى عَشَرَ خَلِيفَةً.
همواره اين دين عزيز و نيرومند است تا دوازده جانشين بر مردم حكومت كند.
... لَا يَزَالُ أَمْرُ الناس مَاضِيًا ما وَلِيَهُمْ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا.
كار مردم پيوسته پيش مىرود مادامى كه دوازده نفر بر آنها حكومت نمايد
النيسابوري القشيري، ابوالحسين مسلم بن الحجاج (متوفاى261هـ)، صحيح مسلم، ج3، ص1452، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت.
ابو داود سجستانى از ديگر علماى اهل سنت، اين روايت را با تعبيرات ديگرى اين گونه نقل كرده است:
حدثنا عَمْرُو بن عُثْمَانَ ثنا مَرْوَانُ بن مُعَاوِيَةَ عن إسماعيل يَعْنِي بن أبي خَالِدٍ عن أبيه عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يقول لَا يَزَالُ هذا الدِّينُ قَائِمًا حتى يَكُونَ عَلَيْكُمْ اثْنَا عَشَرَ خَلِيفَةً كلهم تَجْتَمِعُ عليه الْأُمَّةُ فَسَمِعْتُ كَلَامًا من النبي صلى الله عليه وسلم لم أَفْهَمْهُ قلت لِأَبِي ما يقول قال كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر بن سمره مى‌گويد: از رسول خدا صلى الله عليه وآله شنيدم كه مى‌فرمود: پيوسته اين دين پا بر جا است تا اينكه بر شما دوازده خليفه‌ى كه امت بر آنها اجتماع كرده بيايد. سپس از رسول خدا سخنى شنيدم كه من ندانستم، به پدرم گفتم: رسول خدا چه فرمود: گفت: رسول خدا فرمود: همه آنها از قريش اند.
السجستاني الأزدي، ابوداود سليمان بن الأشعث (متوفاى275هـ)، سنن أبي داود، ج4، ص106، ح4279، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، ناشر: دار الفكر.
حدثنا مُوسَى بن إسماعيل ثنا وُهَيْبٌ ثنا دَاوُدُ عن عَامِرٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يقول: لَا يَزَالُ هذا الدِّينُ عَزِيزًا إلى اثْنَيْ عَشَرَ خَلِيفَةً قال فَكَبَّرَ الناس وَضَجُّوا ثُمَّ قال: كَلِمَةً خفية قلت لِأَبِي يا أَبَتِ ما قال؟ قال: كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر بن سمره گفت: رسول خدا (ص) فرمود: همواره اين دين عزيز است تا دوازده خلفيه بيايد. جابر مى‌گويد: مردم تكبير گفتند و ضجه زدند. سپس رسول خدا سخنى فرمود كه من ندانستم، به پدرم گفتم: رسول خدا چه فرمود: گفت: رسول خد فرمود: همه آنها از قريش اند.
السجستاني الأزدي، ابوداود سليمان بن الأشعث (متوفاى275هـ)، سنن أبي داود، ج4، ص106، ح4280، تحقيق: محمد محيي الدين عبد الحميد، ناشر: دار الفكر.
اين روايت را بزرگان ديگرى اهل سنت همانند رئيس مذهب حنابله، احمد بن حنبل در كتاب مسند از صفحه 86 تا 107، حاكم نيشابورى در المستدرك ج3، صفحه 715 و 716 احاديث 6586و 6589، و ديگران آورده‌اند.
2. «اثني عشر نقيبا»در تعدادى از روايات «اثنا عشر»، به جاى «خليفة» كلمه «نقيبا» آمده است.
احمد بن حنبل در دو جاى از مسندش اين روايت را نقل كرده است:
حدثنا عبد اللَّهِ حدثني أبي ثنا حَسَنُ بن مُوسَى ثنا حَمَّادُ بن زَيْدٍ عَنِ الْمُجَالِدِ عَنِ الشعبي عن مَسْرُوقٍ قال: كنا جُلُوساً عِنْدَ عبد اللَّهِ بن مَسْعُودٍ وهو يُقْرِئُنَا الْقُرْآنَ فقال له رَجُلٌ: يا أَبَا عبد الرحمن هل سَأَلْتُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم كَمْ تملك هذه الأُمَّةَ من خَلِيفَةٍ؟ فقال عبد اللَّهِ بن مَسْعُودٍ: ما سألني عنها أَحَدٌ مُنْذُ قَدِمْتُ الْعِرَاقَ قَبْلَكَ ثُمَّ قال: نعم. وَلَقَدْ سَأَلْنَا رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فقال: اثْنَا عَشَرَ كَعِدَّةِ نُقَبَاءِ بني إِسْرَائِيلَ.
مسروق گفت: ما در نزد عبد اللَّه ابن مسعود نشسته بوديم و او براى ما قرآن مى‌خواند، مردى به او گفت: يا ابا عبد الرحمن آيا شما از رسول خدا صلى الله عليه وآله نپرسيديد كه بعد از او چند خليفه خواهند آمد؟ عبد اللَّه گفت: از هنگامى كه از عراق وارد شدهام كسى اين موضوع را از من نپرسيده است، ما از رسول خدا پرسيديم فرمودند: خلفاء من دوازده نفرند مانند نقباء بنى اسرائيل.
الشيباني، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج1، ص398،ح3781 و ص406، ح 3859، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.
عده‌اى از علماى بزرگ اهل سنت همانند عاصمى مكى، مباركفورى، ابن حجر عسقلانى، عبد الرحمن سيوطى و ابن حجر هيثمى، به صراحت مى‌گويند: روايت ابن مسعود سندش حسن است:
أما حديث بن مسعود فأخرجه أحمد والبزار بسند حسن أنه سئل كم يملك...
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ج13، ص212، تحقيق: محب الدين الخطيب، ناشر: دار المعرفة - بيروت.
السيوطي، جلال الدين أبو الفضل عبد الرحمن بن أبي بكر (متوفاى911هـ)، تاريخ الخلفاء، ج1، ص10، تحقيق: محمد محي الدين عبد الحميد، ناشر: مطبعة السعادة - مصر، الطبعة: الأولى، 1371هـ - 1952م.
الهيثمي، ابوالعباس أحمد بن محمد بن علي ابن حجر (متوفاى973هـ)، الصواعق المحرقة علي أهل الرفض والضلال والزندقة، ج1، ص54، تحقيق عبد الرحمن بن عبد الله التركي - كامل محمد الخراط، ناشر: مؤسسة الرسالة - لبنان، الطبعة: الأولى، 1417هـ - 1997م.
العاصمي المكي، عبد الملك بن حسين بن عبد الملك الشافعي (متوفاى1111هـ)، سمط النجوم العوالي في أنباء الأوائل والتوالي، ج2، ص406، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود- علي محمد معوض، ناشر: دار الكتب العلمية.
المباركفوري، أبو العلا محمد عبد الرحمن بن عبد الرحيم (متوفاى1353هـ)، تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي، ج6، ص394، دار الكتب العلمية – بيروت.
ابن حجر عسقلانى روايت را اين گونه نقل كرده است:
وقال إسحاق: أخبرنا أبو أسامة قالا: ثنا المجالد عن الشعبي عن مسروق قال: جَاءَ رَجُلٌ إِلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَسْعُودٍ فَقَالَ: هَلْ حَدَّثَكُمْ نَبِيُّكُمْ صلي الله عليه وآله كَمْ يَكُونُ بَعْدَهُ مِنَ الْخُلَفَاءِ؟ فَقَالَ: نَعَمْ. وَمَا سَأَلَنِي أَحَدٌ قَبْلَكَ وَإِنَّكَ لَأَحْدَثُ الْقَوْمِ سِنّاً نَعَمْ. قَالَ:يَكُونُ بَعْدِي عِدَّةُ نُقَبَاءِ مُوسَى اثني عشر نقيبا.
مردى نزد عبد اللَّه بن مسعود آمد و گفت: آيا پيامبرتان به شما خبر داده كه پس از وى چند خليفه خواهد بود؟ گفت: آرى، و كسى پيش از تو آن را از من نپرسيده است و تو جوانترين مردم از نظر سنّ و سال هستى، آرى فرمود: پس از من دوازده نقيب به تعداد نقباى موسى خواهد بود.
در پايان مى‌گويد:
(هذا اسناده حسن)
سند اين روايت حسن است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، ج9، ص577، المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية، تحقيق: د. سعد بن ناصر بن عبد العزيز الشتري، ناشر: دار العاصمة/ دار الغيث، الطبعة: الأولى، السعودية - 1419هـ.
3. اثنا عشر اميراً»برخى از روايات، با تعبير «اثنا عشر اميراً» وارد شده‌اند:
بخارى صحيح ترين كتابهاى اهل سنت روايت را اين‌گونه نقل كرده است:
حدثني محمد بن الْمُثَنَّى حدثنا غُنْدَرٌ حدثنا شُعْبَةُ عن عبد الْمَلِكِ سمعت جَابِرَ بن سَمُرَةَ قال: سمعت النبي صلى الله عليه وسلم يقول: يَكُونُ اثْنَا عَشَرَ أَمِيرًا فقال: كَلِمَةً لم أَسْمَعْهَا فقال: أبي إنه قال: كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر بن سمره مى‌گويد: از رسول خدا شنيدم كه مى‌فرمود: بعد از من دوازده نفر امير است؛ سپس سخنى فرمود كه من نشنيدم، پدرم گفت: رسول خدا فرمود: همگى آن خلفاء از قريشند.
البخاري الجعفي، ابوعبدالله محمد بن إسماعيل (متوفاى256هـ)، صحيح البخاري، ج6، ص2640، ح6796، تحقيق د. مصطفي ديب البغا، ناشر: دار ابن كثير، اليمامة - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.
به گزارش احمد حنبل در مسند، اين سخن رسول خدا در باره دوازده جانشين در حجة الوداع ايراد شده‌است:
حدثنا عبد اللَّهِ حدثني أبي ثنا بن نُمَيْرٍ ثنا مُجَالِدٌ عن عَامِرٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ السوائي قال: سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم يقول: في حَجَّةِ الْوَدَاعِ لاَ يَزَالُ هذا الدِّينُ ظَاهِراً على من نَاوَأَهُ لاَ يَضُرُّهُ مُخَالِفٌ وَلاَ مَفَارِقٌ حتى يَمْضِىَ من أمتي اثْنَا عَشَرَ أَمِيراً كلهم من قُرَيْشٍ قال: ثُمَّ خفي عَلَىَّ قَوْلُ رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قال: وكان أبي أَقْرَبَ إلى رَاحِلَةِ رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم مِنِّى فقلت: يا أَبَتَاهُ ما الذي خفي علي من قَوْلِ رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قال يقول: كلهم من قُرَيْشٍ قال: فاشهد علي إِفْهَامِ أبي إياي قال: كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر مى‌گويد: رسول خدا صلى الله عليه وآله در حجة الوداع فرمود: اين دين همواره بر دشمنش پيروز و هيچ مخالفت و موافقت با آن، زيانى به دين نمى‌رساند، تا آنگاه دوازده نفر از امت من كه از همگى از قريشند، زمامدار شوند. سپس كلامى فرمود كه بر من پوشيده ماند، پدرم نسبت به من نزديگ رسول خدا بود گفتم: آنچه را رسول خدا فرمود و من نشنيدم چه بود؟ پدرم گفت: رسول خدا فرمود: تمامى اين دازده نفر از قريشند. جابر مى‌گويد: بر فهم پدرم آن جمله را از رسول خدا شهادت مى‌دهم.كه رسول خدا فرمود: آنها همگى از قريشاند.
الشيباني، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج5، ص90 و 99، ح20873 و 20978، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.
احمد حنبل در روايت ديگر اين تعبير را نقل كرده است:
لاَ يَزَالُ هذا الأَمْرُ مَاضِياً حتى يَقُومَ اثْنَا عَشَرَ أَمِيراً.
كار مردم پيوسته پيش مىرود مادامى كه دوازده مرد بر آنها حكومت نمايد.
الشيباني، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج5، ص101، ح20999، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.
طبرانى در المعجم الكبير اين روايت را با تعبير ديگر نقل كرده است:
حدثنا أبو حَبِيبٍ زَيْدُ بن الْمُهْتَدِي الْمَرْوَزِيُّ حدثنا عَلِيُّ بن حَشْرَمٍ ثنا عِيسَى بن يُونُسَ عن عِمْرَانَ بن سُلَيْمَانَ عَنِ الشَّعْبِيِّ عن جَابِرٍ قال سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى اللَّهُ عليه وسلم في حَجَّةِ الْوَدَاعِ يقول لا يَزَالُ أَمْرُ هذه الأُمَّةِ هَادِئًا على من نَاوَأَها حتى يَكُونَ عَلَيْكُمِ اثْنَا عَشَرَ أَمِيرًا ثُمَّ تَكَلَّمَ بِكَلِمَةٍ لم أَسْمَعْهَا فَسَأَلْتُ أبي وكان أَقْرَبَ إليه مِنِّي ما قال قال قال كلهم من قُرَيْشٍ
رسول خدا فرمود: همواره امر اين امت پيروز است بر كسى كه با او دشمنى كند تا اينكه دوازده نفر زمامدارند، سپس كلمه آهستهاى فرمود كه من آن را نشنيدم. از پدرم كه به پيغمبر صلّى اللَّه عليه و اله نزديكتر بود، پرسيدم كه آن حضرت چه فرمود؟ گفت: فرمود: همهشان از قريشند.
الطبراني، ابوالقاسم سليمان بن أحمد بن أيوب (متوفاى360هـ)، المعجم الكبير، ج2، ص197، ح1800، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي، ناشر: مكتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانية، 1404هـ – 1983م.
البانى در باره اين روايت مى‌گويد:
وهذا إسناد صحيح على شرطهما. وقد أخرجه مسلم عنه بلفظ: لا يزال أمر الناس ماضيا.
سند اين روايت به شرط شيخين صحيح است و مسلم آن را با تعبير: لا يزال أمر الناس ماضيا آورده است.
السلسلة الصحيحة، ج1، ص651.
ترمذى در باره اين حديث مى‌نويسد:
قال أبو عِيسَى: هذا حَدِيثٌ حَسَنٌ صَحِيحٌ.
اين روايت حسن و صحيح است.
الترمذي السلمي، ابوعيسي محمد بن عيسي (متوفاى279هـ)، سنن الترمذي، ج4، ص501، تحقيق: أحمد محمد شاكر وآخرون، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت.
4. «اثنا عشر قيما»چهارمين تعبير متفاوت در اين روايت، تعبير «اثنا عشر قيماً» است كه طبرانى در معجم الكبير آورده است:
حدثنا إِبْرَاهِيمُ بن هَاشِمٍ الْبَغَوِيُّ ثنا محمد بن عبد الرحمن الْعَلافُ ثنا محمد بن سَوَاءٍ ثنا سَعِيدٌ عن قَتَادَةَ عَنِ الشَّعْبِيِّ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: كنت مع أبي عِنْدَ النبي صلى اللَّهُ عليه وسلم فقال: يَكُونُ لِهَذِهِ الأُمَّةِ اثْنَا عَشَرَ قَيِّمًا لا يَضُرُّهُمْ من خَذَلَهُمْ ثُمَّ هَمَسَ رسول اللَّهِ صلى اللَّهُ عليه وسلم بِكَلِمَةٍ لم أَسْمَعْهَا فقلت: لأَبِي ما الْكَلِمَةُ التي هَمَسَ بها النبي صلى اللَّهُ عليه وسلم؟ قال: كلهم من قُرَيْشٍ.
جابر بن سمره مى‌گويد: با پدرم نزد رسول خدا بوديم كه فرمود: براى اين امت دوازده سرپرست است كه يارى نكردن مردم به آنها ضررى نمى‌رساند. سپس رسول خدا سخن آهسته گفت كه من نشنيدم، به پدرم گفتم: رسول خدا چه فرمود؟ گفت: رسول خدا فرمود: همه آنها از قريش اند.
الطبراني، ابوالقاسم سليمان بن أحمد بن أيوب (متوفاى360هـ)، المعجم الكبير، ج2، ص196، ح1794، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي، ناشر: مكتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانية، 1404هـ – 1983م.
طبرانى در روايت ديگر نقل مى‌كند وقتى رسول خدا اين روايت را فرمود: من ديدم عمر بن خطاب پشت سر من بود:
حدثنا عَبْدَانُ بن أَحْمَدَ ثنا زَيْدُ بن الْحَرِيشِ ثنا رَوْحُ بن عَطَاءِ بن أبي مَيْمُونَةَ عن عَطَاءِ بن أبي مَيْمُونَةَ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال: سمعت رَسُولَ اللَّهِ صلى اللَّهُ عليه وسلم وهو يَخْطُبُ على الْمِنْبَرِ وَيَقُولُ: اثْنَا عَشَرَ قَيِّمًا من قُرَيْشٍ لا يَضُرُّهُمْ عَدَاوَةُ من عَادَاهمْ قال: فَالْتَفَتَ خَلْفِي فإذا أنا بِعُمَرِ بن الْخَطَّابِ رضي اللَّهُ عنه وَأَبِي في نَاسٍ فَأَثْبَتُوا لِيَ الحديث كما سمعت.
رسول خدا صلى الله عليه وآله بر فراز منبر مى‌گفت: (بعد من) دوازه سرپرست از قريشند كه دشمنى دشمنان با آنها زيان نرساند، سپس به پشت سرم متوجه شدم عمر بن خطاب و پدرم را در ميان مردم ديدم و آنها نيز سخن پيامبر را همان گونه كه من شنيده بودم، نقل كردند.
الطبراني، ابوالقاسم سليمان بن أحمد بن أيوب (متوفاى360هـ)، المعجم الكبير، ج2، ص256، ح2073، تحقيق: حمدي بن عبدالمجيد السلفي، ناشر: مكتبة الزهراء - الموصل، الطبعة: الثانية، 1404هـ – 1983م.
«اثنا عشر رجلاً»در برخى تعبيرات، جمله «اثنا عشر رجلاً» آمده كه در صحيح مسلم و غير آن نقل شده است:
حدثنا بن أبي عُمَرَ حدثنا سُفْيَانُ عن عبد الْمَلِكِ بن عُمَيْرٍ عن جَابِرِ بن سَمُرَةَ قال سمعت النبي صلى الله عليه وسلم يقول: لَا يَزَالُ أَمْرُ الناس مَاضِيًا ما وَلِيَهُمْ اثْنَا عَشَرَ رَجُلًا ثُمَّ تَكَلَّمَ النبي صلى الله عليه وسلم بِكَلِمَةٍ خَفِيَتْ عَلَيَّ فَسَأَلْتُ أبي مَاذَا؟ قال: رسول اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فقال: كلهم من قُرَيْشٍ.
النيسابوري القشيري، ابوالحسين مسلم بن الحجاج (متوفاى261هـ)، صحيح مسلم، ج3، ص1452، ح1821، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت.
و در نهايت در برخى منابع اين روايت بدون پسوند «خليفة؛ اميراً، رجلاً و قيماً» آمده است اين روايت را ابو عوانه در مسندش نقل كرده است:
حدثنا أحمد بن يوسف السلمي قال نا عمر بن عبد الله بن رزين عن سفيان يعني ابن حسين عن سعيد بن عمرو بن أشوع عن عامر الشعبي عن جابر بن سمرة السوائي قال جئت مع أبي إلى المسجد ورسول الله صلى الله عليه وسلم يخطب فسمعته يقول: من بعدي اثنا عشر ثم خفض صوته فلم أدر ما يقول، قلت: لأبي ما يقول؟ قال: كلهم من قريش.
أبو عوانة در پايان مى‌گويد:
وهذا مما انتخبه أبو زكريا الأعرج وهو حديث حسن حسن.
اين روايت را ابو زكرياى اعرج انتخاب كرده كه روايت حسن است.
الاسفرائني، أبو عوانة يعقوب بن إسحاق (متوفاى316هـ)، مسند أبي عوانة، ج4، ص372، ح6990، ناشر: دار المعرفة – بيروت
با توجه به منابع روايى دست اول اهل سنت، به دست مى‌آيد كه اين روايت با تعبيرات مختلفش از ديدگاه آنها يك روايت قابل قبول و پذيرفته شده‌است. و همگى صراحت دارند كه اين دوازده نفر، بعد از رسول خدا صلى الله عليه وآله جانشين، سرپرست، زمامدار و پيشواى مردم هستند.
مقصود از «خلفاي دواز ده گانه» در اين روايتيكى از مطالب مهم در اين روايت، تعيين مصداق «دوازده خليفه» است كه علماى شيعه و سنى ديدگاه‌هاى مختلفى ارائه كرده و تفسير‌‌هاى گوناگونى از آن داشته‌اند.
از آن جائى كه شيعيان اعتقاد دارند كه مقصود از اين روايت، ائمه دوازده‌گانه اهل بيت عليهم السلام است، در تفسير آن مشكل خاصى ندارند؛ اما دانشمندان و بزرگان اهل سنت ديدگاه‌هاى مختلفى را ارائه و در حقيقت دچار سردرگمى شده‌اند؛ تا جائى كه برخى از آنها به صراحت گفته‌اند كه نمى‌توانند مقصود پيامبر را از اين روايت مشخص كنند.
الف: ديدگاه اهل سنتاهل سنت در تفسير و تبيين مصداق خلفاى دوازده گانه به شدت دچار حيرت و سردرگمى شده‌اند؛ زيرا از طرفى اين روايات با سند روشن و بدون خدشه، در منابع معتبر آنان نقل شده كه مورد اتفاق آنها است؛ از سوى ديگر، ويژگى‌هايى كه در متن اين روايات وجود دارد؛ مثل انحصار به عدد «دوازده»، بر مبنا و خلفاى مورد نظر اهل سنت تطبيق نمى‌كند.
حيرت اهل سنت را در بيان مقصود از اين روايت ابن جوزى اين‌گونه بيان مى‌كند:
هذا الحديث قد أطلت البحث عنه، وتطلّبت مظانّه، وسألت عنه، فما رأيت أحدا وقع على المقصود به.
بحث پيرامون اين روايت را طولانى كردم و در جستجوى گمانه‌ها بر آمدم؛ كسى را نديدم كه به مقصود اين روايت دست يافته باشد.
ابن الجوزي الحنبلي، جمال الدين ابوالفرج عبد الرحمن بن علي بن محمد (متوفاى597 هـ)، كشف المشكل من حديث الصحيحين، ج1، ص449، تحقيق: علي حسين البواب، ناشر: دار الوطن - الرياض - 1418هـ - 1997م
ابن بطال بكرى قرطبى در شرح صحيح بخارى، ابن حجر عسقلانى در فتح البارى و بدر الدين عينى در عمدة القارى از مُهَلَّب نقل مى‌كنند كه هيچ كس سخن قطعى را در مورد تعيين مصداق دوازده خليفه در اين روايت ارائه نكرده است و همواره اقوال در مورد روايت مختلف است:
لم ألق أحدا يقطع في هذا الحديث بمعني- يعني بشئ معين.
هيچ كس نتوانسته است معناى قطعى اين روايت را مشخص و سخن معينى را در تفسير آن بگويد.
إبن بطال البكري القرطبي، ابوالحسن علي بن خلف بن عبد الملك (متوفاى449هـ)، شرح صحيح البخاري، ج8، ص287، تحقيق: ابوتميم ياسر بن إبراهيم، ناشر: مكتبة الرشد - السعودية / الرياض، الطبعة: الثانية، 1423هـ - 2003م.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ج13، ص211، تحقيق: محب الدين الخطيب، ناشر: دار المعرفة - بيروت.
العيني الغيتابي الحنفي، بدر الدين ابومحمد محمود بن أحمد (متوفاى855هـ)، عمدة القاري شرح صحيح البخاري، ج24، ص281، ناشر: دار إحياء التراث العربي – بيروت.
بزرگان اهل سنت در ذيل روايت «اثنا عشر خليفة» احتمالات فراوانى را براى بيان مقصود از اين حديث ابراز داشته‌اند. عمده ترين احتمالات شان اين است كه مقصود از خلفاى اثنا عشر، خلفاى بنى اميه هستند. بررسى و نقد اين احتمالات، مجالى ديگر مى‌طلبد كه در مقاله ديگر به آن خواهيم پرداخت.
ب: ديدگاه شيعياناز ديدگاه شيعيان، تنها مصداق اين روايات، «ائمه اهل بيت عليهم السلام» هستند نه كسان ديگر و در اين باره روايات صحيحى وجود دارد كه ائمه اهل بيت را علاوه بر تعداد، با اسم و نسب معرفى كرده‌است.
بهترين و جامع ترين روايت در اين باره، لوح جابر بن عبد الله انصارى است كه از جانب خدا به پيامبر اسلام داده شد و در آن، اسامى تمامى ائمه عليهم السلام درج شده و محدث توانا، ثقة الإسلام كلينى اين روايت را با سند موثق نقل كرده است.
به عقيده‌ى ما خلفاء رسول خدا صلى الله عليه وآله از بنى هاشم و عترت آن حضرت است، نه اينكه تنها قريشى باشند و اين مطلب در منابع معتبر خود آنان آمده است.
طبق تصريح برخى از محققان و علماى اهل سنت، فراز آخر روايت «اثنا عشر»، دستخوش تحريف واقع شده و به اين واقعيت دوتن از علماى خود شان تصريح كرده اند.
1. علامه سيد على همداني:
طبق گزارش ينابيع الموده، سيد على همدانى اين روايت را با همان سند و متن كه بخارى و منابع ديگر آورده‌اند، به جاى جمله «كلهم من قريش»، جمله «كلهم من بنى هاشم» را نقل كرده‌است؛ اما در خود بخارى به گونه‌اى ديگر آمده است:
عن عبد الملك بن عمير عن جابر بن سمرة قال: كنت مع أبي عند النبي صلي الله عليه وآله فسمعته يقول: بعدي إثنا عشر خليفة، ثم أخفى صوته، فقلت لأبي: ما الذي أخفى صوته؟ قال: قال: كلهم من بني هاشم. وعن سماك بن حرب مثل ذلك.
جابر بن سمره رضى الله عنه گفت: من با پدرم نزد رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم بودم و شنيدم كه آن حضرت مى‌فرمود: « پس از من دوازده خليفه خواهد بود » سپس صداى خود را پايين آورد، به پدرم گفتم: آن چه بود كه صدايش را برايش پايين آورد ؟ جواب داد: فرمود: « همگى از بنى هاشم‌اند»
(مولف مى‌گويد: ) از طريق سماك بن حرب، مثل اين حديث روايت شده است.
القندوزي الحنفي، الشيخ سليمان بن إبراهيم (متوفاى1294هـ) ينابيع المودة لذوي القربى، ج3، ص290، تحقيق سيد علي جمال أشرف الحسيني، ناشر: دار الأسوة للطباعة والنشر ـ قم، الطبعة:الأولى، 1416هـ.
2. علامه قندوذى
شيخ سليمان ابن ابراهيم قندوزى حنفى، نيز با همان سند و متن از عبد الملك بن عمير «كلهم من بنى هاشم» آورده است:
عن عبد الملك بن عمير عن جابر بن سمرة رضي الله عنه قال: كنت مع أبي عند رسول الله صلى الله عليه وآله وسلم فسمعته يقول: بعدي إثنا عشر خليفة ثم أخفى صوته فقلت لأبي: ما الذي [قال في] أخفى صوته؟ قال: قال: كلهم من بني هاشم. وعن سماك بن حرب مثله.
القندوزي الحنفي، الشيخ سليمان بن إبراهيم (متوفاى1294هـ) ينابيع المودة لذوي القربى، ج2، ص315، ح 908، تحقيق سيد علي جمال أشرف الحسيني، ناشر: دار الأسوة للطباعة والنشر ـ قم، الطبعة:الأولى، 1416هـ.
نكته قابل دقت اين است كه عبد الملك بن عمير از رجال صحاح سته و سماك بن حرب به غير از صحيح مسلم و بخارى از رجال بقيه صحاح اربعه است. اين دو نفر روايت را به اين صورت نقل كرده اند.
شايد سرو صدايى كه هنگام سخن گفتن رسول خدا صلى الله عليه وآله برپا شده به خاطر تعيين مصداق اين دوازه نفر بوده است تا ديگران نشنوند. در اين فرض بايد ريشه يابى كرد كه چه كسانى اين سر و صداها را به راه اندختند.
نظير اين جريان در آخرين لحظات حيات رسول خدا صلى الله عليه وآله كه مىخواست چيزى بنويسد بعد از آن امت گمراه نشوند، نيز اتفاق افتاد و در حضور رسول خدا منازعه و سرو صدا بلند شد. در اين جا چه كسانى عامل ايجاد اين سرو صدا شد و منظورشان چه بود و چه گفتند؟!
امامان اهل بيت، مصداق «اثناعشر» به اعتراف اهل سنتقندوزى حنفى نظر برخى محققان اهل سنت را در مصداق «دوازده خليفه» منعكس نموده و خود نيز بر اين باور است كه مصداق روايت، ائمه طاهرين عليهم السلام هستند نه ديگران:
قال بعض المحققين:
إن الأحاديث الدالة على كون الخلفاء بعده صلي الله عليه وآله إثنا عشر، قد اشتهرت من طرق كثيرة، فبشرح الزمان وتعريف الكون والمكان، علم أن مراد رسول الله صلي الله عليه وآله من حديثه هذا الأئمة الاثنا عشر من أهل بيته وعترته، إذ لا يمكن أن يحمل هذا الحديث على الخلفاء بعده من أصحابه، لقلتهم عن اثني عشر، ولا يمكن أن يحمله على الملوك الأموية لزيادتهم على اثني عشر، ولظلمهم الفاحش إلا عمر بن عبد العزيز، ولكونهم غير بني هاشم، لان النبي صلي الله عليه وآله قال: «كلهم من بني هاشم» في رواية عبد الملك عن جابر، وإخفاء صوته صلي الله عليه وآله في هذا القول يرجح هذه الرواية، لأنهم لا يحسنون خلافة بني هاشم و لا يمكن أن يحمله على الملوك العباسية لزيادتهم على العدد المذكور ولقلة رعايتهم الآية «قل لا أسألكم عليه أجرأ إلا المودة في القربى» وحديث الكساء فلا بد من أن يحمل هذا الحديث على الأئمة الاثني عشر من أهل بيته وعترته صلي الله عليه وآله لأنهم كانوا أعلم أهل زمانهم وأجلهم وأورعهم وأتقاهم، وأعلاهم نسبا، وأفضلهم حسبا، وأكرمهم عند الله، وكان علومهم عن آبائهم متصلا بجدهم صلي الله عليه وآله وبالوراثة واللدنية، كذا عرفهم أهل العلم والتحقيق وأهل الكشف والتوفيق.
ويؤيد هذا المعنى أي أن مراد النبي صلي الله عليه وآله الأئمة الاثنا عشر من أهل بيته ويشهده ويرجحه حديث الثقلين، والأحاديث المتكثرة المذكورة في هذا الكتاب وغيرها.
بعضى از محققان گفته‌اند: احاديثى كه جانشينان بعد از رسول خدا صلى الله عليه وآله را دوازده نفر مىدانند از راههاى زياد مشهور شده‌اند. و معلوم است كه منظور رسول خدا صلى الله عليه و آله از امامان دوازده‌گانه، اهلبيت او مىباشد؛ زيرا امكان ندارد اين حديث را بر خلفاى بعد از او كه تعدادشان كمتر از دوازده نفر است حمل كرد و نيز ممكن نيست بر حاكمان بنى اميّه حمل شود؛ چرا كه آنها زياده بر دوازده نفرند و ظلم آنان نيز زياد بود؛ مگر عمر بن عبدالعزيز، به علاوه، آنان از غير بنى هاشم مىباشند و حال آنكه رسول خدا در حديثى كه عبد الملك آن را از جابر روايت نموده است، فرمود: « آن دوازدهنفر از بنى هاشم هستند» و مخفى كردن صداى رسول خدا صلى الله عليه وآله با همهمه صحابه (وقتى كه آن حضرت مىخواست نسب امامان را اعلام فرمايد) موجب ترجيح اين روايت است؛ زيرا آنان خلافت بنى هاشم را خوش نداشتند.
و نيز ممكن نيست بر حاكمان عباسى حمل گردند چرا كه اولاً: عدد آنان از عدد مذكور در اين روايات زيادتر است و ثانياً: به دليل كم توجهى آنان به آيه مودت كه در آن خداوند به رسول خدا خطاب مى كند: « اى پيامبر بگو: من هيچ پاداشى از شما بر رسالتم درخواست نمى كنم جز دوست داشتن نزديكانم » شورى/23 و نيز به حديث كساء؛ لذا بايد اين حديث (حديث اثناعشر) بر دوازده امام كه از اهل بيت پيامبر (ص) و عترت او شمرده مى‌شوند، حمل گردد زيرا آنان عالم ترين و برترين و باتقواترين افراد زمان خود بوده، و عالى تر از نظر نسب، و برترين از منظر حسب، و گرامى‌ترين در نزد خداوند بوده‌اند و علومشان از پدرانشان متصل به جدشان (ص) از طريق وراثت و الهى بوده است و اين چنين أهل علم و تحقيق و أهل كشف و توفيق آنان را مى‌شناختند و آنچه اين معنا را تاييد مى‌كند و شاهد بر آن است ـ يعنى اين كه مراد پيامبر (ص)، أئمه ثنا عشر از أهل بيت ايشان بوده است ـ حديث ثقلين (مبنى بر اين كه رسول خدا صلى الله عليه و آله پس خود دو چيز گران بها باقى گذاردند كه عبارت باشد از قرآن و اهل بيت عليهم السلام)، و نيز أحاديث فراوان ديگرى است كه در همين كتاب و كتاب ديگر مطرح شده است.
القندوزي الحنفي، الشيخ سليمان بن إبراهيم (متوفاى1294هـ) ينابيع المودة لذوي القربى، ج3، ص291، تحقيق سيد علي جمال أشرف الحسيني، ناشر: دار الأسوة للطباعة والنشر ـ قم، الطبعة:الأولى، 1416هـ.
«حضرت مهدي» از خلفاي اثناعشر و از نسل رسول خدا (ص) به اعتراف محققان اهل سنتبا اينكه علماى اهل سنت سعى دارند مصداق «خلفاى اثنا عشر» را حاكمان بنى اميه بدانند، اعتراف كرده‌اند كه «حضرت مهدى عليه السلام» يكى از اين خلفاء است.
1. ابن كثير دمشقي:ابن كثير دمشقى سلفى در تفسيرش اقرار كرده كه اين روايت بر وجود دوازده خليفه صالح كه حق را بر پا مى‌دارند دلالت دارد و از جمله آنها همان مهدى است كه در روايات به آمدنش بشارت داده شده است:
ومعنى هذا الحديث (البشارة) بوجود اثني عشر خليفة صالحا يقيم الحق ويعدل فيهم...
والظاهر أن منهم المهدي المبشر به في الأحاديث الواردة بذكره أنه يواطئ إسمه إسم النبي صلى الله عليه وسلم وإسم أبيه إسم أبيه فيملأ الأرض عدلا وقسطا كما ملئت جورا وظلما.
اين روايت بشارت مى‌دهد كه اين دوازده خليفه صالح كه حق را برپا مى‌دارند و در ميان مردم به عدالت رفتار مى‌كنند موجود است.
و ظاهر اين است كه از جمله آن دوازده جانشين، حضرت مهدى است همان مهدى كه در روايات اسم او اسم پيامبر و اسم پدرش اسم پدر رسول خداست، او زمين را از عدل و قسط آكنده مى‌سازد همانگونه كه از ظلم و جور پر شده‌است.
ابن كثير الدمشقي، ابوالفداء إسماعيل بن عمر القرشي (متوفاى774هـ)، تفسير القرآن العظيم، ج2، ص33، ناشر: دار الفكر - بيروت – 1401هـ.
2. جلال الدين سيوطي:سيوطى از مفسران به نام اهل سنت مى‌گويد: ابو داود در سنن خود بابى را راجع به حضرت مهدى گشوده و در صدر روايات، حديث جابر بن سمره را ذكر كرده و گفته است: مهدى يكى از آن دوازده نفر است:
أن المهدي أحد الاثني عشر
السيوطي، جلال الدين أبو الفضل عبد الرحمن بن أبي بكر (متوفاى911هـ)، الحاوي للفتاوي في الفقه وعلوم التفسير والحديث والاصول والنحو والاعراب وسائر الفنون، ج2، ص80، تحقيق: عبد اللطيف حسن عبد الرحمن، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1421هـ - 2000م.
سيوطى در كتاب ديگرش (در ضمن احتمال اينكه مراد از آنها، خلفاى اثناعشر در طول مدت اسلام باشد كه ده نفر آنها آمده‌اند و دو تن از آنان متنظر‌اند و خواهد آمد) اعتراف مى‌كند كه يكى از آن دو، مهدى، از اهل بيت رسول خدا صلى لله عليه وآله است:
وعلى هذا فقد وجد من الاثني عشر خليفة: الخلفاء الأربعة، والحسن ومعاوية وابن الزبير وعمر بن عبد العزيز، ويحتمل أن يضم إليهم المهتدي من العباسيين، لأنه فيهم كعمر بن عبد العزيز، وكذلك الطاهر لما أوتيه من العدل، وبقي الاثنان المنتظران، أحدهما المهدي، لأنه من أهل بيت محمد صلى اللّه عليه وآله وسلم.
بنابراين، خلفاى دوازده گانه از اين قرارند: خلفاى چهارگانه، امام حسن، معاويه، ابن زبير، عمر بن عبد العزيز. و احتمال دارد كه مهتدى عباسى نيز از اين ها باشد؛ زيرا او در ميان عباسيان همانند عمر بن عبد العزيز بود و نيز طاهر كه به عدالت رفتار مى‌كرد. و دو نفر از اين دوازده نفر، منتظر هستند، يكى از آنها مهدى از اهل بيت رسول خداست.
السيوطي، جلال الدين أبو الفضل عبد الرحمن بن أبي بكر (متوفاى911هـ)، تاريخ الخلفاء، ج1، ص12، تحقيق: محمد محي الدين عبد الحميد، ناشر: مطبعة السعادة - مصر، الطبعة: الأولى، 1371هـ - 1952م.
3. محمد بن يوسف صالحي شامي:صالحى شامى نيز طبق رواياتى كه بزرگان نقل كرده، پذيرفته است كه حضرت مهدى از عترت رسول خدا صلَى الله عليه و آله است و اين گونه روايت را نقد نكرده است:
وروى الإمام أحمد والباوردي عنه [ابي سعيد الخدري] قال: قال رسول الله صلى الله عليه وسلم: (أبشروا بالمهدي، رجل من قريش من عترتي يخرج في اختلاف من الناس، فيملأ الأرض قسطا وعدلا كما ملئت ظلما وجورا، ويرضى عنه ساكن السماء وساكن الأرض ويقسم المال صحاحا.
امام احمد و بارودى از ابو سعيد خدرى روايت كرده است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: شما را به مهدى كه از قريش و از عترت من است بشارت مى‌دهم او در حالى كه مردم اختلاف دارند ظهور مى‌كند؛ پس زمين را از قسط و عدالت آكنده مى‌سازد همانگونه كه از ظلم و جور پر شده‌است و ساكنان زمين و آسمان از او خشنودند و او مال را به صورت عادلانه تقسيم مى‌كند.
الصالحي الشامي، محمد بن يوسف (متوفاى942هـ)، سبل الهدي والرشاد في سيرة خير العباد، ج10، ص171، تحقيق: عادل أحمد عبد الموجود وعلي محمد معوض، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1414هـ.
4. ابن حجر هيتمي:و ابن حجر هيتمى نيز پذيرفته است كه آخرين خلفاى دوازده گانه، حضرت مهدى است:
والظاهر أن آخرهم المهدى فإنه بملك جميع الأرض.
وظاهر اين است كه آخرين نفر اين دوازده خليفه، مهدى است كه تمام زمين را مالك خواهد شد.
الهيتمي، أبو العباس أحمد بن محمد بدر الدين ابن محمد شمس الدين ابن علي نور الدين ابن حجر (متوفاي973 هـ)، مبلغ الأرب في فخر العرب، ج1، ص38، تحقيق: يسري عبد الغني عبد الله، دار النشر: دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى 1410هـ - 1990م،
5. عظيم آبادي شارح سنن ابو داود:عظيم آبادى شارح سنن ابو داود، و نيز مباركفورى شارح جامع ترمذى، اين سخن ابن كثير نقل كرده‌اند كه او مى‌گويد:
ومعنى هذا الحديث البشارة بوجود اثني عشر خليفة صالحاً يقيم الحق، ويعدل فيهم.
و آن را پذيرفته اند.
المباركفوري، أبو العلا محمد عبد الرحمن بن عبد الرحيم (متوفاى1353هـ)، تحفة الأحوذي بشرح جامع الترمذي، ج6، ص293، دار الكتب العلمية – بيروت.
العظيم آبادي، محمد شمس الحق (متوفاى1329هـ)، عون المعبود شرح سنن أبي داوود، ج11، ص247، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة: الثانية، 1995م.
6. مجمع فقهي رابطة العالم الاسلامي:مجمع فقهى رابطة العالم الاسلامى در مكه مكرمه نيز گفته اند: آخرين خلفاى اثنا عشر كسى است كه رسول خدا از آمدنش خبر داده است:
«ويظهر عند فساد الزمان وانتشار الكفر وظلم الناس ويملأ الأرض قسطاً وعدلاً، كما ملئت ظلماً وجوراً، يحكم العالم كله، وتخضع له الرقاب... وهو آخر الخلفاء الاثني عشر، أخبر النبي صلى اللّه عليه وسلّم عنهم في الصحاح».
هنگامى‌كه زمانه فاسد شود و كفر و ظلم در ميان مردم گسترش يابد او ظهور مى‌كند و زمين را از قسط و عدل آكنده مى‌سازد همانگونه كه از ظلم و جور پر شده‌است. او بر كل جهان حكم مى‌كند و گردنها در مقابل او متواضع مى‌شوند... او آخرين خلفاى دوازده گانه‌اى است كه رسول خدا صلى الله عليه وآله در روايات صحاح از آمدنش خبر داده‌است.
الفتوى التي أصدرها المجمع الفقهي في رابطة العالم الإسلامي في مكة المكرمة المؤرخة في (31 / أيار/ 1976 م.
استدلال بر وجود و حيات امام زمان (ع) در اين روايتنكات مهم اين روايت:با توجه به متن روايت و تعبيرهاى مختلف آن، چند نكته مهم و ظريفى به دست مى‌آيد كه با در نظر داشت اين نكات، مى‌توان بر وجود امام زمان عليه السلام استدلال كرد:
1. تعداد خلفاى بشارت داده شده، منحصر به دوازده نفر‌است؛
2. هويت آنها قريشى؛ بلكه با توجه به روايت قندوزى حنفى، هاشمى هستند؛
3. ويژگى آنها اين است كه عزت و عظمت دين و اسلام وابسته آنها است و موافقت و مخالفت مردم هيچ تأثير در تلاش و هدايت گرى آنها ندارد؛
4. تشبيه آنها به نقباء بنى اسرائيل روشنگر اين نكته است كه انتخاب آنان به اين مقام، به دست خدا است؛ نه در اختيار مردم، همانگونه خداوند نقباء بنى اسرائيل را برگزيده‌است: «وَبَعَثْنَا مِنهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيباً (مائده/ 12) و آنان همانند پيامبران بنى اسرائيل، داراى مقام عصمت اند كه تنها خداوند از عصمت افراد با خبر است؛
5. آنها در راه عزت بخشى دين و سرپرستى از آن، به رهنمودهاى الهى عمل مى‌كنند؛ نه از روى هواى نفس و كارشان عدالت گسترى و ظلم ستيزى است نه بى عدالتى و ظلم كردن؛
6. اين خلفاى رسول خدا پشت سر هم و به صورت متوالى در هر زمانى براى هدايت مردم مى‌آيند، به گونه‌اى كه تا هنگامه‌ى قيامت هيچ زمانى، از وجود آنها خالى نخواهد بود، كلمه «لايزال» در اين جمله: «لا يزال الاسلام عزيزا إلى اثنا عشر خليفة» و جمله هاى ديگر، كه همه منابع معتبر آنها نقل كرده، معناى اتصال و استمرار و توالى ائمه را در كل زمان مى‌رساند و اگر زمانى فرا رسد كه يكى از آنها و آخرين آنها وجود نداشته باشد، نظام عالم برهم ريخته و هنگامه برپايى قيامت خواهد شد، اين نكته را روايت ذيل بيان مى‌كند:
لَنْ يَزَالَ الدينُ قَائِماً إِلَى اثْنَيْ عَشَرَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَإِذَا هَلَكُوا مَاجَتِ الأَرْضُ بِأَهْلِهَا.
الهندي، علاء الدين علي المتقي بن حسام الدين (متوفاى975هـ)، كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، ج12، ص17، ح33861، تحقيق: محمود عمر الدمياطي، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت، الطبعة: الأولى، 1419هـ - 1998م.
حال اگر روايت اثنا عشر را در كنار روايت ثقلين بگذاريم و طبق قاعده «ان الحديث يفسر بعضه بعضا» كه علماى اهل سنت آن را قبول دارند، معناى روشن ترى پيدا مى‌كند.
روايت ثقلين تصريح دارد قرآن و اهل بيت كه خلفاى رسول خدا هستند، تا هنگام ورد بر حوض، از همديگر جدا نمى‌شوند و تا قيامت، هيچ زمانى از وجود آنها خالى نيست.
بنابراين، طبق اين روايت، خلفاى رسول خدا به صورت متوالى پشت سر هم مى‌آيند و هيچ زمانى از وجود يكى از آنها خالى نخواهد بود.
علاوه بر اين روايت، برخى از منابع اهل سنت، توالى و پى هم آمدن خلفاء را از بعضى اصحاب رسول خدا نقل كرده اند:
حدثنا ابن وهب عن عبد الرحمن بن زياد بن أنعم عن أبي عبد الرحمن الحبلي عن عبد الله بن عمرو بن العاص رضى الله عنهما قال: سيلي أمر هذه الأمة خلفاء يتوالون، كلهم صالح وعليهم تفتح الأرضين كلها...
عبد الله بن عمرو بن العاص رضى الله عنهما گفت: به زودى خلفايى كه به دنبال هم مى‌آيند، صاحب ولايت اين امت مى‌شوند و همگى صالحند و تمامى زمين‌ها براى آنان گشوده مى‌گردد.
المروزي، نعيم بن حماد أبو عبد الله متوفاي 288هـ)، كتاب الفتن، ج1، ص117، تحقيق: سمير أمين الزهيري، دار النشر: مكتبة التوحيد – القاهرة، الطبعة: الأولى 1412
كيفيت استدلالبا توجه به اين نكات، نحوه استدلال براى اثبات اين مطلب اين گونه است:
اولاً: به اعتقاد شيعيان، جانشينان رسول خدا صلى الله عليه وآله، دوازده نفر، برگزيده شده از جانب الهى، داراى علم و عصمت ذاتى و ويژگى‌هاى خارق العاده هستند و تمامى صفاتى كه در اين روايات آمده همانند: عدد دوازده، صالح و عادل بودن، عزت بخشى و استوارى دين و اسلام، هدايت انسانها بر اساس رهنمودهاى الهي(قرآن) و رفتار عادلانه)، بر وجود آن امامان حق منطبق است.
ثانياً: در روايت تصريح شده است كه قوام دين و اسلام وابسته به وجود آنها است و از طرفى طبق اين روايت، دين هم تا قيامت باقى است: لَا يَزَالُ الدِّينُ قَائِمًا حتى تَقُومَ السَّاعَةُ. پس وجود يكى از اين دوازده نفر، تا هنگامى‌كه دين پا برجا است، ضرورى خواهد بود؛ زيرا وجود دين وابسته به وجود آنها است.
ثالثاً: خود بزرگان اهل سنت اعتراف كرده‌اند كه آخرين نفر اين خلفاء، شخصى به نام مهدى است و مهدى نيز از خاندان رسول خدا و هم نام او است كه با آمدنش زمين را از عدل و داد پر خواهد كرد.
قندوزى حنفى از دو طريق از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل كرده‌است كه حضرت نخستين جانشينش را امير‌مؤمنان و آخرين آنها حضرت مهدى عليه السلام معرفى كرده است:
روايت اول:
وعن عباية بن ربعي، عن جابر قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله: أنا سيد النبيين، وعلي سيد الوصيين، وإن أوصيائي بعدي إثنا عشر، أولهم علي، وآخرهم القائم المهدي.
جابر مى‌گويد: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: من آقاى پيامبران و على آقاى اوصياء است و اوصياء بعد از من دوازده نفر هستند؛ نخستين آنها على و آخرين آنها حضرت مهدى است.
القندوزي الحنفي، الشيخ سليمان بن إبراهيم (متوفاى1294هـ) ينابيع المودة لذوي القربى، ج3، ص291، تحقيق سيد علي جمال أشرف الحسيني، ناشر: دار الأسوة للطباعة والنشر ـ قم، الطبعة:الأولى، 1416هـ.
روايت دوم:
عن سعيد بن جبير، عن ابن عباس قال: قال رسول الله صلي الله عليه وآله: إن خلفائي وأوصيائي وحجج الله على الخلق بعدي الاثنا عشر، أولهم علي، وآخرهم ولدي المهدي، فينزل روح الله عيسى بن مريم فيصلي خلف المهدي، وتشرق الأرض بنور ربها، ويبلغ سلطانه المشرق والمغرب.
ابن عباس مى‌گويد: رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: جانشينان و اوصياء و حجتهاى خدا بر مردم، بعد از من دوازده نفر هستند؛ نخستين آنها على و آخرين آنها فرزندم مهدى است پس عيسى روح اللَّه از آسمان فرود آيد و پشت سر او نماز گزارد. زمين، بنور پروردگارش روشن شود و سلطنتش در شرق و غرب عالم گسترش يابد.
القندوزي الحنفي، الشيخ سليمان بن إبراهيم (متوفاى1294هـ) ينابيع المودة لذوي القربى، ج3، ص295، تحقيق سيد علي جمال أشرف الحسيني، ناشر: دار الأسوة للطباعة والنشر ـ قم، الطبعة:الأولى، 1416هـ
و از طرفى سخن عده‌اى از علماى اهل سنت را نقل كرديم كه آنها اعتراف دارند آخرين اين خلفاء، حضرت مهدى است.
در نتيجه اين روايت ثابت مى‌كند كه منظور از خلفاى رسول خدا صلى الله عليه وآله همان ائمه دوازده‌گانه اهل بيت است و اين دوازده نفر، به صورت متوالى در همه زمانها وجود دارند و هيچ زمانى از وجود آنان خالى نيست كه نخستين جانشين رسول خدا امير مؤمنان و آخرين آنها حضرت مهدى عليه السلام است و در نهايت روايت ثابت مى‌كند كه حضرت مهدى عليه السلام وجود دارد و تا هنوز در قيد حيات و باقى است.
استدلال علامه عسكري (ره) بر وجود امام زمان عليه السلاممرحوم علامه سيد مرتضى عسكرى يكى از پژوهشگران برجسته معاصر شيعه، بعد از اينكه روايت «اثنا عشر» را با تعبيرات مختلف آن از منابع اهل سنت نقل كرده، بر وجود امام زمان عليه السلام اين‌گونه استدلال مى‌كند:
نستخلص مما سبق ونستنتج:
أن عدد الأئمة في هذه الأمة اثنا عشر على التوالي، وان بعد الثاني عشر منهم ينتهي عمر هذه الدنيا.
فقد ورد في الحديث الأول: «لا يزال هذا الذين قائما حتى تقوم الساعة أو يكون عليكم اثنا عشر خليفة... ». فان هذا الحديث يعين مدة قيام الدين ويحددها بقيام الساعة ويعين عدد الأئمة في هذه الأمة باثني عشر شخصا.
وفي الحديث الخامس: «لن يزال هذا الدين قائما إلى اثني عشر من قريش فإذا هلكوا ماجت الأرض بأهلها». ويدل هذا الحديث على تأبيد وجود الدين بامتداد الاثني عشر وأن بعدهم تموج الأرض.
وفي الحديث الثامن: حصر عددهم باثني عشر بقوله. «يكون بعدي من الخلفاء عدة أصحاب موسى». ويدل هذا الحديث على أنه لا خليفة بعد الرسول عدا الاثني عشر.
وأن ألفاظ هذه الروايات المصرحة بحصر عدد الخلفاء بالاثني عشر وأن بعدهم يكون الهرج وتموج الأرض وقيام الساعة تبين ألفاظ الأحاديث الأخرى التي قد لا يفهم من ألفاظها هذا التصريح. وبناءا على هذا لابد أن يكون عمر أحدهم طويلا خارقا للعادة في اعمار البشر كما وقع فعلاً في مدة عمر الثاني عشر من الأئمة أوصياء النبي صلي الله عليه وآله.
خلاصه و نتيجه آنچه گفته شد اين است تعداد امامان در ميان اين امت كه پشت سر هم مى‌آيند دوازده نفر است و بعد از دوازدهم آنان، عمر دنيا پايان مى‌يابد.
روايت نخست: «لا يزال هذا الذين قائما حتى تقوم الساعة أو يكون عليكم اثنا عشر خليفة» مدت پايدارى دين را تا هنگامه قيامت را معين مى‌كند و نيز مشخص مى‌نمايد كه عدد امامان در ميان امت منحصر به دوازده نفر است.
حديث پنجم دلالت مى‌كند تا زمانى كه اين دوازده نفر باقى باشند، دين جاودانى خواهد بود و بعد از آنها زمين فرو خواهد ريخت.
روايت هشتم تعداد آنان را همانند نقباء بنى اسرائيل به دوازده نفر منحصر كرده و دلالت مى‌كند كه بعد از رسول خدا صلى الله عليه وآله جز اين دوازده نفر، كسى خليفه نخواهد بود.
الفاظ اين روايات كه بر عدد خلفاء دوازده گانه و آغاز هرج و مرج و رخ نمايى هنگامه قيامت بعد از آنها تصريح دارند؛ الفاظ روايات ديگرى را كه اين صراحت را ندارند روشن مى‌كند. بنابراين، نتيجه اين است كه عمر يكى از اين خلفاء، به طور خارق العاده طولانى باشد كه فعلاً اين موضوع در مورد امام دوازدهم از اوصياء رسول خدا تحقق پيدا كرده است.
العسكري، السيد مرتضى (متوفاي 1386هـ)، معالم المدرستين، ج1، ص336، ناشر: مؤسسة النعمان للطباعة والنشر والتوزيع - بيروت – لبنان، سال چاپ: 1410 - 1990 م
نتيجه بحث:روايت «اثنا عشر» از ديدگاه اهل سنت يك روايت خدشه ناپذير است و يكى از رواياتى است كه بر وجود امام زمان عليه السلام و حيات آن‌حضرت دلالت مى‌كند.
موفق باشيد
گروه پاسخ به شبهات
مؤسسه تحقيقاتى حضرت ولى عصر (عج )
اللهم عجل لوليك الفرج | ||
چگونه ممکن است با زیارت امام حسینعلیهالسلام و یا گریه بر مظلومیت آن امامعلیهالسلام خداوند متعال تمام گناهان ما را ببخشد؟
بسمه تعالى: سیّدالشهداء امام حسینعلیهالسلام هرچه داشت در راه خدا و خداوند متعال در مقابل آن همه ایثار که بقاء دین و احیاء سنّت رسول گرامى اسلامصلى الله وعلیه وآله مرهون اوست به زائرین و عزاداران و گریه کنندگان بر سیّد الشهداء عنایتى فرموده است.
امام صادقعلیهالسلام به فضیل فرمود: »تَجْلِسُونَ وَتُحَدِّثُونَ؟ فَقالَ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِداکَ، قالَ: إِنَّ تِلْکَ الْمَجالِسَ اُحِبُّها فَاَحْیُوا أَمْرَنا یا فُضَیْلُ، فَرَحِمَ اللَّهُ مَنْ اَحْیى أَمْرَنا یا فُضَیْلُ مَنْ ذَکَرَنا أَوْ ذُکِرْنا عِنْدَهُ فَخَرَجَ مِنْ عَیْنِهِ مِثْلُ جَناحِ الذُبابِ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ ذُنُوبَهُ وَلَو کانَتْ أَکْثَرَ مِنْ زَبَدِ الْبَحْرِ؛ آیا مجالس عزا بر پا مىکنید و از اهل بیتعلیهمالسلام و آنچه بر آنان گذشته است صحبت مىکنید؟ فضیل گفت: آرى قربانت گردم، امام فرمود: این گونه مجالس را دوست دارم پس امر ما را زنده گردانید که هرکس امر ما را زنده کند مورد لطف و مرحمت خدا قرار مىگیرد. اى فضیل! هرکس از ما یاد کند یا نزد او از ما یاد کنند و به اندازه بال مگسى اشک بریزد، خدا گناهانش را مىآمرزد اگر چه بیش از کف دریا باشد«.[1]
[1] »حدّثنی محمّد بن الحسن بن الولید، عن محمّد بن الحسن الصّفّار، عن الحسن بن موسى الخشّاب، عن بعض رجاله، عن أبی عبداللَّهعلیهالسلام قال: إنّ زائر الحسین جعل ذنوبه جسراً على باب داره ثمّ یعبّرها، کما یخلف أحدکم الجسر ورأ إذا عبر؛ محمّد بن الحسن بن الولید، از محمّد بن حسن الصّفار، از حسن موسى الخشّاب، از برخى رجالش، از حضرت ابى عبداللَّهعلیهالسلام حضرت فرمودند:
زائر حسینعلیهالسلام گناهانش را پلى در درب خانهاش قرار داده که از آن عبور مىکند همان طورى که یکى از شما وقتى از پل عبور نمودید آن را عقب سر مىگذارید.
یعنى زیارت سیّدالشهداءعلیهالسلام سبب مىشود که گناهان محو و زائل گردند«.
»حدّثنی محمّد بن جعفر الرزّاز، عن محمّد بن الحسین بن أبی الخطّاب، عن محمّد بن إسماعیل، عن صالح بن عقبة، عن بشیر الدّهان، عن أبی عبداللَّهعلیهالسلام، قال: إنّ الرّجل لیخرج إلى قبر الحسینعلیهالسلام، فله إذا خرج من أهله بأوّل خطوة مغفرة من ذنوبه، ثمّ لم یزل یقدّس بکلّ خطوة حتّى یأتیه، فإذا أتاه ناجاه اللَّه عزّوجلّ فقال: عبدی سلنی أُعطک، اُدعنی أُجبک، اطلب منّی أُعطک، سلنی حاجتک أقضیها لک، قال: وقال أبو عبداللَّهعلیهالسلام: وحقّ على اللَّه أن یعطی ما بذل؛ محمّدبن جعفر رزّاز، از محمّد بن الحسین بن الخطّاب، از محمّد بن اسماعیل، از صالح بن عقبه، از بشیر دهان، از ابى عبداللَّهعلیهالسلام، حضرت درباره کسى که به زیارت قبر امام حسینعلیهالسلام مىرود فرمودند:
وى هنگامى که از اهلش جدا مىشود به هر قدمى که بر مىدارد گناهانش آمرزیده مىشود و سپس پیوسته به هر قدمى تقدیس و تنزیه شده تا به قبر مطهر مىرسد وقتى به آنجا رسید خداوند متعال او را خوانده و مىفرماید:
بنده من از من سؤال کن تا به تو اعطاء کنم، من را بخوان تا اجابتت نمایم، از من طلب نما تا به تو بدهم، حاجتت را از من بخواه تا برآورده نمایم.
راوى گفت:
امامعلیهالسلام فرمودند:
و حق است بر خدا که آنچه بذل نموده را اعطا فرماید«.
»وعنه بهذا الإسناد عن صالح بن عقبة، عن الحارث بن المغیرة، عن أبی عبداللَّهعلیهالسلام قال: إنّ للَّه ملائکة موکّلین بقبر الحسینعلیهالسلام فإذا همّ الرّجل بزیارته أعطاهم اللَّه ذنوبه، فإذا خطا محوها، ثمّ إذا خطا ضاعفوا حسناته، فما تزال حسناته تضاعف حتّى توجب له الجنّة، ثمّ اکتنفوه وقدّسوه وینادون ملائکة السّماء أن قدّسوا زوّار حبیب حبیب اللَّه، فإذا اغتسلوا ناداهم محمّدصلى الله وعلیه وآله: یا وفد اللَّه أبشروا بمرافقتی فی الجنّة، ثمّ ناداهم أمیرالمؤمنینعلیهالسلام: أنا ضامن لقضاء حوائجکم ودفع البلاء عنکم فی الدّنیا والآخرة، ثمّ اکتنفوهم عن أیمانهم وعن شمائلهم حتّى ینصرفوا إلى أهالیهم؛ و از محمّد بن الحسین بن ابى الخطّاب، از صالح بن عقبه، از حارث بن مغیره، از حضرت ابى عبداللَّهعلیهالسلام حضرت فرمودند:
خداوند متعال فرشتگانى دارد که موکّل قبر مطهر حضرت حسین بن علىعلیهماالسلام مىباشند، هنگامى که شخص قصد زیارت آن حضرت را مىنماید خداوند گناهان او را به این فرشتگان اعطا نموده و در اختیار آنها مىگذارد وقتى وى قدم گذارد فرشتگان گناهان را محو مىکنند سپس وقتى قدم بعدى را برداشت حسنات او را مضاعف مىنمایند و پیوسته حسنات او را مضاعف کرده تا جائى که بهشت را براى وى واجب مىگردانند سپس اطرافش را گرفته و تقدیس و تنزیهش مىنمایند و سپس فرشتگان آسمان را ندا مىدهند که زوار حبیب حبیب خدا را تقدیس و تنزیه نمائید و وقتى زوار غسل زیارت نمودند حضرت محمدصلى الله وعلیه وآله ایشان را ندا داده و مىفرماید:
اى مسافرین خدا بشارت باد شما را که با من در بهشت همراه خواهید بود.
سپس امیرالمؤمنینعلیهالسلام ایشان را ندا داده و مىفرماید:
من ضامنم که حوائج شما را برآورده و در دنیا و آخرت بلا و محنت را از شما دور نمایم.
پس از آن فرشتگان دور ایشان حلقه زده و از راست و چپ آنان را در بر گرفته تا به اهل و خویشاوندان خود باز گردند«.
»حدّثنی أبی رحمه اللَّه، عن سعد بن عبداللَّه، عن أبی عبداللَّه الجامورانیّ الرّازیّ، عن الحسن بن علیّ بن أبی حمزة، عن الحسن بن محمّد بن عبد الکریم، عن المفضّل بن عمر، عن جابر الجعفیّ، قال: قال أبو عبداللَّهعلیهالسلام فی حدیث طویل: فإذا انقلبت من عند قبر الحسینعلیهالسلام ناداک منادٍ لو سمعت مقالته لأقمت عمرک عند قبر الحسینعلیهالسلام، وهو یقول: طوبى لک أیّها العبد قد غنمت وسلمت قد غُفر لک ما سلف فاستأنف العمل – وذکر الحدیث بطوله؛ پدرم، از سعد بن عبداللَّه، از عبداللَّه الجامورانى رازى، از حسن بن على بن ابى حمزه، از حسن بن محمّد بن عبدالکریم، از مفضّل بن عمر، از جابر جعفى، وى مىگوید:
حضرت ابو عبداللَّهعلیهالسلام در ضمن حدیث طولانى فرمود:
هنگامى که از نزد قبر مطهر حضرت ابا عبداللَّه الحسینعلیهالسلام برگشتى منادى تو را مى‌خواند که اگر صدا و گفتارش را مىشنیدى تمام عمر خود را حاضر بودى نزد قبر مطهر صرف و طى نمائى.
منادى مىگوید: اى بنده خوشا به حال تو، همانا غنیمت بردى و سالم برگشتى، تمام گناهان گذشته ات پاک گردید پس از ابتدا عمل نما…«.
»حدّثنی أبو العبّاس الرزّاز، قال: حدّثنا محمّد بن الحسین ابن أبی الخطّاب، عن محمّدبن إسماعیل، عن الخیبریّ، عن الحسین بن محمّد القمّیّ، قال: قال أبو الحسن موسىعلیهالسلام: أدنى ما یثاب به زائر الحسینعلیهالسلام بشاطیء الفرات إذا عرف حقّه وحرمته وولایته أن یغفر له ما تقدّم من ذنبه وما تأخّر؛ ابوالعبّاس رزّاز مىگوید: محمّد بن الحسین بن أبى الخطّاب، از محمّد بن اسماعیل، از خیبرى، از حسین ابن محمّد القمّى، وى مىگوید: حضرت ابوالحسن موسىعلیهالسلام فرمودند:
کمترین ثواب و اجر به کسى که حضرت امام حسینعلیهالسلام را در کنار فرات زیارت مىکند مشروط به اینکه حق و حرمت و ولایت آن جناب را بشناسد مىدهند این است که گناهان گذشته و آیندهاش را مىآمرزند«.
»حدّثنی أبیرحمة الله، عن الحسین بن الحسن بن اُبان، عن محمّد بن أورمة، عن زکریّا المؤمن أبی عبداللَّه، عن عبداللَّه بن یحیى الکاهلیّ، عن أبی عبداللَّهعلیهالسلام، قال: من أراد أن یکون فی کرامة اللَّه یوم القیامة وفی شفاعة محمّدصلى الله وعلیه وآله، فلیکن للحسین زائراً ینال من اللَّه أفضل الکرامة وحسن الثّواب، ولا یسأله عن ذنب عمله فی حیاة الدّنیا، ولو کانت ذنوبه عدد رملٍ عالج وجبال تهامة وزبد البحر، إنّ الحسین[بن على]علیهماالسلام قتل مظلوماً مضطهداً نفسه عطشاناً هو وأهل بیته وأصحابه؛ پدرم، از حسین بن الحسن بن أبان، از محمّد بن اورمه، از زکریّا المؤمن ابى عبداللَّه، از عبداللَّه بن یحیى الکاهلى، از حضرت ابى عبداللَّهعلیهالسلام، حضرت فرمودند:
کسى که مىخواهد روز قیامت در کرامت خداوند متعال باشد و شفاعت حضرت محمدصلى الله وعلیه وآله شاملش گردد پس باید حسینعلیهالسلام را زیارت کند چه آنکه بالاترین کرامت حق تعالى به وى رسیده و ثواب و اجر نیک به او داده مىشود و از گناهانى که در زندگانى دنیا مرتکب شده وى را مورد سؤال و بازخواست قرار نمىدهند اگر چه گناهانش به تعداد ریگهاى بیابان و به بزرگى کوههاى تهامه و به مقدار روى دریاها باشد، حسین بن علىعلیهماالسلام در حالى کشته شد که:
اوّلاً: مظلوم بود.
ثانیاً: نفس و جسمش مقهور و مورد ستم قرار گرفته بود.
ثالثاً: خود و اهل بیت و اصحابش تشنه بودند«.
»حدّثنی أبیرحمة الله، عن سعد بن عبداللَّه، عن أحمد بن محمّد بن عیسى، عن محمّد بن خالد البرقیّ، عن القاسم بن یحیى بن الحسن بن راشد، عن جدّه الحسن بن راشد، عن أبی إبراهیمعلیهالسلام، قال: من خرج من بیته یرید زیارة قبر أبی عبداللَّه الحسین بن علیعلیهماالسلام وکّل اللَّه به ملکاً فوضع أصبعه فی قفاه، فلم یزل یکتب ما یخرج من فیه حتّى یرد الحائر، فإذا خرج من باب الحائر وضع کفّه وسط ظهره ثمّ قال له: أمّا ما مضى فقد غفر لک فأستأنف العمل.
وبهذا الإسناد، عن الحسن بن راشد، عن إبراهیم بن أبی البلاد باسناده مثله؛ پدرم، از سعد بن عبداللَّه، از احمد بن محمّد بن عیسى، از محمّد ابن خالد برقى، از قاسم بن یحیى بن الحسن بن راشد، از جدّش حسن بن راشد، از حضرت ابى ابراهیمعلیهالسلام، آن حضرت فرمودند:
کسى که از خانهاش خارج شده و قصدش زیارت قبر مطهر حضرت ابا عبداللَّه الحسین بن علىعلیهماالسلام باشد خداوند متعال فرشتهاى را بر او مىگمارد پس آن فرشته انگشتش را در پشت او قرار داده و پیوسته آن چه از دهان این شخص خارج مىشود مىنویسد تا به حائر وارد گردد و وقتى از درب حائر خارج شد کف دستش را وسط پشتش نهاده سپس به او مىگوید:
آنچه گذشت تمام مورد غفران و آمرزش واقع شد اینک از ابتداء به عمل بپرداز و با همین اسناد، از حسن بن راشد، از ابراهیم بن ابى البلاد به أسنادش حدیثى مثل همین حدیث را نقل نموده«.
»حدّثنی محمّد بن عبد اللَّه بن جعفر الحمیریّ، عن أبیه، عن علیّ بن محمّد بن سالم، عن محمّد بن خالد، عن عبداللَّه بن حمّاد الأنصاریّ، عن عبداللَّه بن عبد الرّحمان الأصمّ، عن عبداللَّه بن مسکان، قال: شهدت أبا عبداللَّهعلیهالسلام وقد أتاه قوم من أهل خراسان فسألوه، عن إتیان قبر الحسینعلیهالسلام وما فیه من الفضل. قال: حدّثنی أبی، عن جدّی أنّه کان یقول: من زاره یرید به وجه اللَّه أخرجه اللَّه من ذنوبه کمولود ولدته أمّه، وشیّعته الملائکة فی مسیره، فرفرفت على رأسه قد صفّوا بأجنحتهم علیه حتّى یرجع إلى أهله، وسألت الملائکة المغفرة له من ربّه وغشیّته الرّحمة من أعنان السّماء، ونادته الملائکة: طبت وطاب من زرت، وحفظ فی أهله؛ محمّد بن عبداللَّه بن جعفر حمیرىّ، از پدرش، از على بن محمّد بن سالم، از محمّد بن خالد، از عبداللَّه بن حمّاد انصارى، از عبداللَّه بن عبدالرّحمن أصمّ، از عبداللَّه بن مسکان، وى مىگوید:
حضور مبارک حضرت ابا عبداللَّهعلیهالسلام رسیدم در حالى که گروهى از اهل خراسان خدمت آن جناب مشرف شده بودند، ایشان از آن جناب راجع به زیارت قبر حضرت حسین بن علىعلیهماالسلام و ثوابى که در آن است سؤال نمودند؟
حضرت فرمودند:
پدرم از جدم نقل کردند که مىفرمودند:
کسى که آن حضرت را صرفاً براى خدا و به قصد قربت زیارت کند خداوند متعال از گناهان رهایش نموده و او را همچون نوزادى که مادر زائیده قرار مى‌دهد و در طول سفرش فرشتگان مشایعتش کرده و بالاى سرش بالهاى خود را گشوده و با این حال او را همراهى کرده تا به اهلش باز گردد و نیز فرشتگان از خداوند مىخواهند که او را بیامرزد و از اطراف و اکناف آسمان رحمت واسعه الهى او را فرا گرفته و فرشتگان ندا کرده و به وى مىگویند:
پاک هستى و آن کس که زیارتش نمودى نیز پاک و مطهر است و پیوسته وى را بین اهل و خویشانش حفظش مىنمایند«.
اللهم عجل لولیک الفرج
از سایت فرهنگی اعتقادی«فطرت»
اسرار غیبت امام زمان علیه السّلام
منبع : خبرگزاری مهر
اللهم عجل لولیک الفرج
| از سایت خبری تحلیلی سلام شیعه منجی در آیین زردشت |
| اندیشه ی رسیدن به پیروزی نهایی و وصول به جهانی که در آن مرادهای آدمی برآورده شود و بر همه ی خواسته هایش پیروز گردد نزد زردشتیان و تعلیمات دینی آن ها به وفور دیده می شود . پیروان « هرمزد» با اعتقاد به نیروی لایزال او ، پیوسته در تلاش و جست و جوی نجات بخشی هستند که آرزوی آنان را برآورد و پرهیزکاران را به نعمت جاودانی و کافران را به رنجی جانکاه و مداوم دچار سازد . اینک به گزیده ای از تعلیمات زردشتیان در این باره اشاره می کنیم .
منجی در آیین زردشت اشاره به اصل نجات بخشی در یکی از کتاب های مقدس آن ها می خوانیم : « زندگان و آن هایی که بوده اند و خواهند بود نجاتی خواهند جست که از سوی او می آید ، آن که امید می دهد که روان پرهیزکاران در بی مرگی نیرومند بود و آن دروندان در رنج جاودان . این ها را مزدا اهورا به شهریاری ( =نیروی) (خویش ) آفرید » . (1) باز می خوانیم : کسی که در این راه با دیوان و مردمان که به نوبه ی خود با او (= زردشت ) مخالفت می کنند، ستیزه کرده است . یعنی از آن مردمی است که به او ( = زردشت ) وفا دارند . چنین کسی یا دینش (=وجدانش ) تو را دوست ، برادر یا پدر است . اهورا مزدا سرور خانه ی ما را نجات خواهد داد » . (2) و نیز در یکی ازکتاب های دیگر آنان آمده است : « ... از این جهت سوشیانس (نامیده خواهد شد) زیرا که سراسر جهان مادی را سود خواهد داد » . (3) و نیز در جای دیگر می خوانیم : « ای مزدا ! چه هنگام گاوهای آسمان برای برقراری جهان راستی طلوع خواهند کرد؟ هدف های سوشیانس ها با آموزش های کامل تو هماهنگ است . به سوی که برای یاری دادن اندیشه ی نیک باید رفت ؟ به سوی من » . (4) درکتاب « زند» بعد از ذکر مقابله و مبارزه ی همیشگی ایزدان و اهریمنان آمده است : « در آن هنگام فتح ، و پیروزی و نصرت ایزدان و منقرض شدن نسل اهریمنان ، عالم به سعادت اصلی خود می رسد ، و فرزندان آدم بر صندلی سعادت و برکت خواهند نشست » . (5) از برخی عبارات « جاماسب » در کتاب « جاماسب نامه » به نقل از زردشت استفاده می شود که او اشاره به خروج حضرت مهدی علیه السلام در آخرالزمان کرده است . او از « زردشت » چنین نقل می کند : « خروج می کند مردی از سرزمین تازیان از ذریه ی هاشم ، مردی با سری بزرگ ، جسمی عظیم ، ساقی بلند ، بر دین جدش ، همراه با لشکری بسیار به ایران روی می آورد و زمین را آباد می کند و نیز آن را پر از عدل و داد خواهد کرد » . (6) در همان کتاب بعد از بشارت به نبوت رسول اکرم صلی الله علیه و اله آمده است: « و از ذریه ی دختر آن پیامبر که به خورشید عالم و شاه زمان ( شاه زنان ) معروف است ، مردی به حکم یزدان حکومت می کند که او آخرین خلیفه ی آن پیامبر است. حکومت او در وسط عالم یعنی مکه است . و دولت او تا روز قیامت متصل خواهد شد ... در آن هنگام تعداد بسیاری از افراد خوش نفس و انبیاء رجعت خواهند کرد...» . (7) جهان مطلوب از خلال اشارات مبهم و کنایه آمیز « اوستا» می توان دریافت که آنان پیوسته برای رسیدن به جهانی مطلوب در کوشش اند و منتظر رسیدن روزی که در آن، همه ی آرزوهای مشروع برآورده شود و از دشمنی ها و نادرستی ها و فریب ها و نیرنگ ها اثری نباشد. « زردشت » خود برای رسیدن به چنین خواستی می کوشد و از « هرمزد » یاری می طلبد و از او برای نابودی بدان و ناراستان کمک می خواهد . « سوشیانس ها » که پیروان راستین و بر حق اویند نیز چنین هدفی را دارند و می خواهند دنیایی بسازند که فساد و تباهی در آن نباشد . در یکی از کتاب های مقدس آنان می خوانیم : « یاران استوت ارت پیروزمند فراز آیند ... خشم خونین سلاح دژفره از پیششان بگریزد ، اشه ( = راستی ) ، دروغ بد دژچهر ( = بدذات ) در خود تاریکی را چیره خواهد شد . خرداد و مراد گرسنگی و تشنگی زشت را چیره شود . اهریمن ناتوان و بدکار بگریزد » . (8) و نیز می خوانیم : « پس باشد که از آنانی باشیم که جهان را نورانی کنیم ای مزدا ! و شما ای اهوره های دیگر که حمایت و راستی را بیاوریم ، وقتی که اندیشه ها آنجا یکی شوند. » (9) و نیز در جاماسبنامه آمده است : « همانا ( سوشیانس ) - منجی بزرگ - دینش را در تمام سطح عالم ترویج خواهد کرد ، و فقر و تنگدستی را از بین مردم زائل خواهد نمود. و مردم را بر یک عقیده و قول و عمل متفق خواهد کرد » .(10) اشاره به موعود در کتاب های مقدس زردشتیان به موعود جهانی اشاره شده است ، آنجا که می گوید: « در این سه هزاره هوشیدر و هوشیدرماه و سوشیانس که جدا جدا در سر هر هزاره از ایشان یکی آید و همه ی کارهای جهان را بازآراید و پیمان شکنان و بت پرستان را در کشور بزند ( = بشکند ) » .(11) و نیز می خوانیم : « پس هزاره ی پنجم هوشیدران بن بود ( = آغاز شد ) . هوشیدر زردشتیان نمودار ( دین ) و پیامبر راست از ( سوی ) هرمزد آید چنان که زردشت ( دین ) آورد او نیز دین آورد و رواج دهد » . ( 12) و نیز می خوانیم : « به پایان هزاره ( هوشیدر ) هوشیدر ماه به سی سالگی به همپرسگی هرمزد رسد. خورشید از آن روز بیست شبانه روز به بالست ( آسمان ) ایستد . هنگامی که آن مرد سی ساله شود همپرسی کند با امشاسپندان ( که ) فرمانروایان خوب ( و) آفریدگان نیک ( هستند ) مزدا در روز روشن آشکار شود که جهان بی مست و بی کوی و بی کرپ است ، یعنی به چیز ایزدان کوروکر نیستند ... و پر جان داده شده است یعنی که باران بوده است...» . (13) و نیز می خوانیم : « بدان هزاره ( =هزاره ی هوشیدر ماه ) ، هوشیدر ماه زردشت به پیامبری از (سوی) هرمزد آید ، چنانکه زردشت دین آورد و اندر جهان روا کرد » . (14) و نیز می خوانیم : « و آن گاه سی زمستان از آن دهمین سده سپری نشده ، کنیز ( ی) به آب نشیند که ( نامش ) « گواگ پد » است که مادر آن گواگ سوشیانش است که ( او) نمودار بردن پتیاره اهریمن است واز دوده ی ایست و استر است ... آن گاه اندر آن آب نشیندکه پانزده ساله است ... (آن کنیز) نه پیش از آن با مردان خوابید و نه پس از آن گاه که آبستن شد تا زمانی که آن (سوشیانس) بزاد » . (15) و نیز می خوانیم: «سوشیانس، آخرین آفریده ی هرمزدی در زمین است. آخرین کسی که به زمین می آید سوشیانس است که جهان را پاک کند».(16) در آیین زردشت سه موعود ذکر شده که بر هر یک از آن ها اسم « سوشیانت » اطلاق شده است . هر سه نفر گر چه به عنوان موعود مطرح شده اند ولی آن چیزی که از اهمیت بیشتری برخوردار است موعود سوم است که به او لقب « سوشیانت پیروز » داده اند . آنان می گویند : « سوشیانت مزدکی به مثابه ی کریشنای براهمه و بودای پنجم بودایی ها و مسیح یهودی ها وفارقلیط عیسویان و به منزله ی مهدی نزد مسلمانان است » . زمینه سازان ظهور هوشیدر همزمان با آغاز هزاره ی پنجم است . اندکی پیش از این قیام ، دو نجات بخش دیگر که هر یک نقش ویژه و رسالتی خاص بر عهده دارند ، قیام می کنند. از متون موجود استنباط می شود که این دو تن زمینه را برای آمدن « هوشیدر » آماده می کنند و نابسامانی ها و آشوب هایی که آرامش مزدیسنان را بر هم زده است فرو می نشانند . بررسی موعود در دین زردشتی بدون گفت و گو پیرامون این دو نفر کامل نخواهد بود. الف - بهرام ورجاوند درباره ی او و تولد و رشد و قیامش اشارات نسبتا کافی در متون زردشتی آمده است . خروج او مژده ی پایان شب سیاه دین و طلوع سپیده ی امید گروندگان راستکار و درست پیمانی است که سال ها سرزنش بی دینان را تحمل کردند ... او خواهد آمد تا دین زردشت را سامان دهد و آز و نیاز و خشم و کین و کفر را ریشه کن کند و اهریمن و دیوان بدنژاد را سست و زبون گرداند . با آمدن او بار دیگر زندگی بر چهره ی نیکان لبخند خواهد زد. در یکی از کتاب های مقدس زردشتیان می خوانیم : « ... آن هنگام از سوی کابلستان یکی آید که فره بدوست ( و) از همان دوره ی بغان ( منظور از بغان ، کیانیان است ) و ( او را ) کی بهرام خوانند و همه ی مردم با او باز شوند ( = به او بگروند) و نیز به هندوستان و روم و ترکستان و همه سوی پادشاهی کند و همه وارونه گروشان ( = بد اعتقادان ) را بردارند ( = نابود کنند ) (و) دین زردشت را سامان دهد...» . (17) ب - پشیوتن / پشوتن پشیوتن یا چهرومیان فرزند گشتاسب نجات بخش دیگری است که برای ترویج و استحکام دین مزدیسنی از کنگدر ظهور می کند. در یکی از کتاب های آنان آمده است : « در همان زمان ( = در زمان هوشیدر ) پشیوتن گشتاسپان از سوی کنگدژ آید با یکصد و پنجاه مرد پرهیزکار ، آن بتکده که رازگاه ایشان ( = دیوان ) بود بکند ( = خراب کند ) و به جای آن آتش بهرام نشاند. دین را ( به ) همه درست بگوید و سامان دهد. پس هزاره ی پنجم ، هزاره ی هوشیدر آغاز شود » . (18) قیام پشیوتن ، آخرین قیام نیمکردانه ای است که اندکی پیش از هزاره ی هوشیدر رخ می دهد و هدف او بازسازی دین و برپا داشتن آیین های دینی و گسترش آموزش های آن است . در جاماسبنامه می خوانیم : « ... تا بعد از آن خدای تعالی رحمت کند و زمان دهد تا پشیوتن از کنگدژ بیاید به یاری ایرانشهر و بدی و گمراهی از جهان برخیزد و دین راستی روا شود و در مدت کم و بیش یک سال او شیدر بامی بیاید و دین روا بکند » . (19) جهان در پایان هر یک از هزاره ها نزد زردشتیان ، جهانی در پایان هر یک از هزاره ها ، جهانی است آکنده از همه ی تباهی ها و پریشانی ها ، جهانی خرابی که در آن ، همه کس و همه چیز راه نابود را می پیماید ... الف - در زمینه های فردی و اجتماعی در زراتشت نامه می خوانیم : ز مردم در آن روزگاران بد ز صد یک نبینی که دارد خرد نبینی در آن قوم رأی و مراد نباشد به گفتارشان اعتماد (20) و نیز آمده است : « و چشم آز ایشان از خواسته پر نشود و خواسته جهان گرد کنند و زیرزمین نهان کنند» . (21) ب- در زمینه های تاریخی و اسطوره ای وقایع تاریخی در پایان هزاره ها نیز مانند دیگر جنبه ها ، روی هم رفته جامه ی فاسدی را نشان می دهد که روزنه های امید در آن از همه سو بسته است و افق زندگی تیره و تار همه ی کوشش ها و تلاش ها بی نتیجه به نظر می رسد. اشاره ی متون گاه آشکارا به وقایع مشخص تاریخی است همچون تسلط ترک و روم و عرب . در زراتشت نامه می خوانیم : همیدون بیایند قوم عرب برانگیخته شر و شور و شغب تلی کشته گردد زهر دو گروه زکشته به هر مرز بر ، کوه کوه (22) و نیز می خوانیم : « چون هزاره ی تو به سر رسد ( = به پایان رسد ) ای سپیتمان زردشت ! همه ی سرزمین های ایران به سم اسب ایشان کنده شود ، و درفش ایشان به پدشخوارگر رسد » . (23) ج - واژگونی اصول در جامعه ی مورد بحث ، نه تنها شیرازه ی امور فردی و اجتماعی گسیخته است، بلکه پدیده های مختلف نیز واژگونه شده و جریان طبیعی خود را از دست می دهد. در زند بهمن یسن می خوانیم : « و ابر کامکار و باد پرهیزکار به هنگام و زمان خویش باران کردن نشاید » . ( 24) و نیز آمده است : برآید بسی ابر بر آسمان که باران نبارد به هنگام آن ( 25) و نیز می خوانیم : « و هوا آشفته ( شود ) و سرد باد و گرم باد وزد » . ( 26) و نیز می خوانیم : « .. و تخم میوه ندهد ، و میوه ی دانه به ده ( دانه ) هشت ( دانه ) بکاهد و دو بیفزاید و آن که بیفزاید سفید نباشد. و گیاهان و دارو درخت بکاهد چون یکی بستاند نود بکاهد و ده بیفزاید و آن را که بیفزاید شادابی و مزه نباشد » . (27) موازین اخلاقی نیز وارونه شده است . در جاماسب نامه می خوانیم : « پس مردمانی که در آن هنگام ( پایان هزاره ) باشند همه به مهر دروجی ( = پیمان شکنی ) ایستند» . (28) د- وضع خانواده ها خانواده و نظام ها و ضوابط حاکم بر آن نیز دگرگون است و هماهنگی لازم را ندارد. در زند بهمن یسن می خوانیم : « مهر پدر از ( دل ) پسر ( و ) برادرر از ( دل ) برادر برود » . (29) و نیز آمده است : « و زن و شوی خویش را به مرگ ارزان ( اعدام ) بدهد » . (30) و نیز می خوانیم : « و پسر و پدر و مادر رازند و ایشان را اندر زندگی از کد خدایی جدا کند » . (31) ه - آفات مهمترین و اساسی ترین وقایعی که رخ می دهد وقایع آسمانی و زمینی گوناگونی است که زندگی آدمیان و همه ی موجودات زمینی را دست خوش دگرگونی و نابودی می سازد . در جاماسب نامه آمده است : و « زمین لرزه بسیار بود و بسیار ویرانی بکند » . (32) و نیز آمده است : و « و باران بی هنگام بارد و آنچه بارد بی سود و بد باشد » . (33) و نیز می خوانیم : « و باران به هنگام خویش نیاید و آنچه ( بارد ) خرفستر و حشرات آورد » . (34) و- تحریف و تغییر در دین اساسی ترین تغییرات و دردآورترین آن ها ناهماهنگی و هرج و مرجی است که در امور دینی ، روحانیان و تشکیلات دین حاصل می شود ، آن گاه که از مذهب تنها نامی باقی ماند و معنویت و صفایی که باید بر آن حکمفرما باشد ، از میان برود . در زند بهمن یسن آمده است : « آنان که به هیربدی و هاوشتی نامورند به یکدیگر خواهند و آهو ( = عیب ) ( یکدیگر ) گویند ، و عیب بنگرند . ایشان را اهریمن و دیوان دشمنی بیشتر برده اند و از گناه که مردمان کنند از پنج گناه سه گناه هیربدان ( و) هاوشتان کنند ... ویزشی ( = عبادت ) که پذیرند نکنند و بیم از دوزخ ندارند » . (35)
پی نوشت ها : 1- یسن /45 ، ب 7 . 2- یسن /45 ، ب 11. 3-بخشی از بند 139 ، فروردین یشت . 4-یسن ، 46 ، ب 3 . 5-بشارت العهدین ، ص 237 -238 ، به نقل از او . 6-بشارت العدین ، ص 242 -243 ، به نقل از او . 7-همان ، ص 273 . 8- بخشی از بندهای 95 و 96 زامیادیشت . 9- باب 9 ، یسن 30 . 10-جاماسبنامه ، ص 121 -122 . 11-مینوی خرد، پرسش 1 ، باب 95 . 12-بندهش ، ص 187 . 13-دینکرد سنجانا ، ج 70 ، ف 8 ، باب 23 . 14-بندهش ، ص 188 . 15-دینکرد سنجانا ، ج 2 ، ف 9 ، ب 15-19 . 16-پتیت ایرانی ، باب 22 . 17-بندهش ، ص 181 . 18-بندهش ، ص 187 . 19-جاماسب نامه ی فارسی ، ص 89-88 . 20-زراتشت نامه ، 88 و 91 ، بیت 1400 و 1352 . 21-زند بهمن یسن ، ف 4 ، بند 62 . 22-زراتشت نامه ، ص 95 ، بیت 59 -1458 . 23-زند بهمن یسن ، ف 5 ، ب 8 . 24-همان ، ف 4 ، ب 42 . 25-زراتشت نامه ، ص 90 ، بیت 1383 . 26-جاماسب نامه ، ف 1 ، ب 5 . 27-زند بهمن یسن ، ف 4 ، ب 18 . 28- جاماسب نامه ، ف 1 ، ب 1 . 29-زند بهمن یسن ، ف 4 ، ب 15 . 30-جاماسب نامه ، ف 1 ، ب 4 . 31-زند بهمن یسن ، ف 4 ، ب 15 . 32-جاماسب نامه ، ف 1 ، ب 5. 33-همان. 34-جاماسب نامه ی فارسی ، ص 85 . 35-زند بهمن یسن ، ف 4 ، ب 39-41 . منبع: کتاب منجی از دیدگاه ادیان
|
اللهم عجل لولیک الفرج